Medical ethics ေဆးဘက္ဆိုင္ရာ က်င့္ဝတ္ (၂)
‘ေဆးဘက္ဆိုင္ရာ ကိုယ္က်င့္တရား’ လို႔လဲေခၚတယ္။ အဓိပၸါယ္ ဖြင့္ဆိုမႈမွာ ဆရာဝန္-လူနာ ဆက္ဆံေရးကို ဗဟိုုျပဳတယ္။ ကိုယ္က်င့္တရား သတ္မွတ္ခ်က္ေတြဆိုတာ ျဖစ္စရာ အလားအလာရွိတဲ့ ျပႆနာေတြလို႔ ေျပာရင္လဲမမွားပါ။ ေဆးပညာဆိုင္ရာ အဆံုးအျဖတ္ေပးျခင္းနဲ႔ ကိုင္တြယ္ လုပ္ေဆာင္ျခင္းေတြမွာ ျဖစ္တတ္တာမ်ိဳးေတြပါ။ ေဆးဘက္ဆိုင္ရာ က်င့္ဝတ္ဆိုတာ လူ႔က်န္းမာေရး၊ လူ႔အသက္၊ လူ႔ေသျခင္း တရားေတြနဲ႔ ဆိုင္လို႔ အေရးၾကီးပါတယ္။ Physicians Ethics Manual ဆရာဝန္က်င့္ဝတ္လက္စြဲ တခ်ိဳ႕ႏိုင္ငံေတြမွာရွိတယ္။ ျမန္မာလိုေရးတာ တခါမွမဖတ္ဖူးေသးပါ။
Ethical principles က်င့္ဝတ္အေျခခံမူမ်ား
က်ယ္ျပန္႔တဲ့ က်င့္ဝတ္အေျခခံသေဘာတရားနဲ႔ Code of ethics က်င့္ဝတ္ ပဋိညာဥ္ဆိုျပီးရွိတယ္။ ၅ ရာစု ကေပၚခဲ့တဲ့ ‘ဟစ္ပိုကေရးတီးစ္ က်မ္းသစၥာ’ ကေနစခဲ့ပါတယ္။ ၁၂ ရာစု ‘ဘိုင္ဇင္တိုင္းမ္’ အင္ပါယာမွာ လဲရွိတယ္။ ၁၈ နဲ႔ ၁၉ ရာစု အတြင္းမွာ ကိုယ့္အသိနဲ႔ကိုယ္ထိန္းတဲ့က်င့္ဝတ္ေတြ ရွိလာတယ္။ အဂၤလိပ္ ဆရာဝန္ ‘ေသာမတ္စ္ ပါစီဗယ္’ က ပဌမဆံုး ေဆးပညာက်င့္ဝတ္ကို ေရးသားခဲ့တယ္။ ၁၈၁၅ မွာ ‘ယူေက’ ပါလီမန္ကေန ‘အပိုသီေကးရီးစ္ အက္ဥပေဒ’ ကို ျပ႒ာန္းခဲ့တယ္။ သမားေတာ္ေတြမွာရွိရမဲ့ အရည္အခ်င္းေတြ၊ ေဆးကုသခြင့္လိုင္စင္ထုတ္ေပးတာေတြ ပါတယ္။ ၁၈၄၇ မွာ အေမရိကန္ေဆးပညာ အသင္းကေန ပဌမဆံုးပဋိညာဥ္ကို ထုတ္ျပန္တာမွာ ‘ေသာမတ္စ္ ပါစီဗယ္’ ေရးခဲ့တာကို အေျခခံတယ္။ ဒိေနာက္မွာ ‘လစ္ဘရယ္’ အယူအဆ က်ယ္ျပန္႔လာတာနဲ႔အမွ် ေဆးပညာက်င့္ဝတ္ပိုင္းမွာလဲ ဆန္းသစ္ လာတယ္။ ၁၉၇ဝ ေနာက္ကစျပီး သုေတသနပိုင္းအတြက္ပါ က်င့္ဝတ္ေတြေပၚထြက္လာတယ္။ ေဆးရံု က်င့္ဝတ္ ေကာ္မတီဖြဲ႔လာရတယ္။ ေဆးပညာသင္ရိုးထဲမွာ ေဆးဘက္ဆိုင္ရာက်င့္ဝတ္ကို ထည့္သြင္း လာတယ္။
Values in medical ethics ေဆးပညာက်င့္ဝတ္ရ့ဲ တန္ဘိုးထားမႈမ်ား
1. Respect for autonomy (Voluntas aegroti suprema lex) လူနာမွာ ကုသမႈအတြက္ ကိုယ္တိုင္ ေရြးခ်ယ္ ဆံုးျဖတ္ခြင့္ရွိတယ္။ တခ်ိဳ႕ေနရာမွာ စိတ္အထူးကုဆရာဝန္ေတြကေန လူနာရ့ဲ အဲလိုဆံုးျဖတ္ႏိုင္ စြမ္းကို အကဲျဖတ္ေပးရတာမ်ိဳး လိုအပ္တာရွိတယ္။
2. Beneficence (Salus aegroti suprema lex) ေဆးကုေပးသူဟာ လူနာရ့ဲ အက်ိဳးစီးပြါးကို ဦးစားေပး ရမယ္။
3. Non-maleficence (Primum non nocere) လူနာကို ေဘးဥပါဒ္မျဖစ္ေစရ။
4. Justice (Fairness and equality) တရားမွ်တမႈရွိရမယ္။ မေလာက္ငမႈ၊ ရွားပါးမႈၾကံဳေနရင္ ဘယ္သူေတြကို ပိုျပီးဦးစားေပးရမလဲမွာ ညီမွ်ရမယ္။ ‘မဆလ’ ေခတ္မွာ ပါတီ-ေကာင္စီလူၾကီးေတြနဲ႔ စစ္တပ္ အတြက္သာ ဦးစားေပးခဲ့တယ္။ လက္ရွိကလဲ လက္ရွိကိုသာဦးစားေပးတယ္။
5. Dignity ဂုဏ္သိကၡာ နဲ႔ Truthfulness and honesty မွန္ကန္မႈနဲ႔ ရိုးသားမႈ ရွိရမယ္။
ဒါေပမဲ့ ဒီလိုျပ႒ာန္းခ်က္ေတြဟာ ေနရာတိုင္းမွာ ျခံဳငံုမိဘို႔မျဖစ္ႏိုင္ပါ။ အေျခခံရမဲ့ စည္းေဘာင္အေနနဲ႔သာ သံုးႏိုင္ပါတယ္။ ဘယ္ဘက္ကမွန္သလဲဆိုတာ တခါတေလမွာ ဆံုးျဖတ္ရခက္တယ္။ ဘယ္အေျဖကမွ မေကာင္းတာမ်ိဳးလဲ ရွိႏိုင္တယ္။ ေဆးေလာကနဲ႔ လူနာ-လူနာမိသားစုၾကားျပႆနာ၊ ေဆးေလာကထဲက လူေတြၾကားမွာျဖစ္ရတာ၊ ေဆးေလာကျပင္ပက လူေတြၾကားမွာျဖစ္တာမ်ိဳးလဲရွိတယ္။ ဥပမာ လူနာကေန ေသြးသြင္းကုသေပးမွာကို ျငင္းဆိုတာမ်ိဳးမွာ ဆရာဝန္ကျဖစ္ျဖစ္၊ လူနာ့အမ်ိဳးကျဖစ္ျဖစ္ အတင္းေသြး သြင္းေပးရင္ က်င့္ဝတ္ေဖါက္တာ မည္ပါသလား။ ေနာက္ပိုင္းမွာ HIV ေပၚလာေတာ့ က်င့္ဝတ္ေတြမွာ ပိုရႈတ္ေထြးလာေတာ့တယ္။
လူနာရ့ဲအက်ိဳးကို အေကာင္းဆံုးလုပ္ေပးရမယ္ဆိုတာမွာ မေရရာတာမ်ိဳးေပၚတတ္တယ္။ ‘ထိခိုက္မႈ မျဖစ္ေစ ပါနဲ႔ဆိုတာ ေကာင္းေအာင္လုပ္ေပးပါ’ ဆိုတာထက္ အေရးၾကီးတယ္။ ေဆးမေပးတာက ပိုေကာင္းတယ္လို႔သိေနရင္ ေဆးမေပးပါနဲ႔။ ေဆးကုသမႈလက္ေတြ႔နယ္ပယ္မွာ အႏၲရာယ္ကို ရင္ဆိုင္ရ တာမ်ိဳးေတြ ရွိပါတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ေဘးမျဖစ္ေစပါနဲ႔ဆိုတာမွာ လံုးဝဥႆံုလို႔ ေျပာမရပါ။ Maleficence အရည္အခ်င္းမမီဘူးဆိုတာ Do no harm လူနာကို ေဘးမျဖစ္ေစပါနဲ႔လို႔ ဆိုလိုတယ္။ ဒီအခ်က္က အေရးအၾကီးဆံုးလို႔ ယူဆသူမ်ားတယ္။ မွားတတ္တာေတြရွိလို႔ ဆိုစကားတခုေပၚလာတယ္။ ‘ေဆးကုသမႈ ကေတာ့ ေအာင္ျမင္ပါရ့ဲ လူနာဆံုးသြားရွာတယ္’။
Double effect ဒြိစံုအကိ်ဳးတရား
လုပ္ေပးတာက တခုတည္းနဲ႔ ထြက္လာတဲ့ရလဒ္ကႏွစ္မ်ိဳးရတာရွိတယ္။ အေကာင္း-အဆိုးတြဲျဖစ္လာမ်ိဳး။ ဥပမာ ‘ေမာ္ဖိန္း’ ေဆးနဲ႔ ေသလုေမ်ာပါးလူနာကို ေဆးကုတယ္။ ေဆးေၾကာင့္ လူနာဟာ အလြန္မတန္ နာက်င္ေနတာေတြ သက္သာမယ္။ တခ်ိန္တည္းမွာ ေဆးေၾကာင့္ အသက္ရွဴလမ္းအလုပ္ကို ထိခိုက္လို႔ သက္တမ္းတိုႏိုင္တယ္။ Euthanasia ဆိုတာ လူနာကိုယ္တိုင္က ေဝဒနာကိုမခံႏိုင္ေတာ့လို႔ ေသခ်င္တာ ကိုေခၚတယ္။ ေသခြင့္ေပးမလား၊ မေပးသင့္ဘူးလား။ Hypochondria ဆိုတာ လူနာက ခံစားေနရပါတယ္ ဆိုတာေတြကို ဆရာဝန္ေတြက တကယ္ေရာဂါရွာမေတြ႔တာကို ေခၚတယ္။ အဲဒီလူနာက ခြဲစိတ္ကုသ ခ်င္ေနတာကို လုပ္ေပးမလား၊ ျငင္းမလား။ Surrogate ဗိုက္အငွားနဲ႔ ကေလးရေအာင္လုပ္ေပးရတာမ်ိဳးမွာ ကာယကံရွင္ေတြရ့ဲ ကိုယ္ပိုင္ဆံုးျဖတ္အတိုင္းသာ ဆရာဝန္ေတြက လုပ္ေပးရတယ္။
Respect for human rights လူ႔အခြင့္အေရးေလးစာမႈ
အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ လူ႔အခြင့္အေရးမ်ားေၾကညာစာတမ္းကို ၁၉၄၈ မွာ ထုတ္ျပန္ေတာ့ ဆရာဝန္ေတြရ့ဲ က်င့္ဝတ္ေတြထဲမွာ ဒီအခ်က္နဲ႔ဆိုင္တာေတြ တိုးလာပါတယ္။ လူ႔အခြင့္အေရးေတြကို ‘ယူနီဗာဆယ္’ လို႔ေျပာသလိုမ်ိဳး က်န္းမာေရးမွာ ေျပာလို႔ ရႏိုင္ပါသလား။ The right to health က်န္းမာခြင့္လို႔သံုးတယ္။ ေၾကညာစာတမ္းအပိုဒ္ (၂၅) မွာ ‘လူတိုင္းလူတိုင္းမွာ သူ႔အတြက္ေရာ သူ႔မိသားစုအတြက္ပါ က်န္းမာေနဘို႔၊ ေနေကာင္းထိုင္သာရွိဘို႔အတြက္ လူေနမႈအဆင့္အတန္းက လံုေလာက္ေစရမယ္’ လို႔ ဆိုပါတယ္။ အဲတာေတြထဲမွာ အစားအေသာက္၊ အဝတ္အစား၊ ေနစရာအိမ္၊ ေဆးဝါးကုသမႈ၊ လိုအပ္တဲ့ လူမႈဝန္ေဆာင္မႈေတြပါတယ္။ မိခင္ဘဝနဲ႔ ကေလးဘဝေတြအတြက္ ေစာင့္ေရွာက္ေပးမႈေတြလဲပါတယ္။
Research ethics ေဆးသုေတသနက်င့္ဝတ္
စစ္သံုပန္းေတြကို ေဆးသစ္အတြက္စမ္းခဲ့တဲ့ နာဇီဂ်ာမဏီေခတ္က စစ္တြင္းအျဖစ္အပ်က္ေတြကို Doctors' Trial of the Nuremberg trials and Tuskegee syphilis experiment ဆိုတဲ့ ‘ႏုရင္ဘတ္’ ခံုရံုးမွာစစ္ေဆးခဲ့တဲ့ နမူနာရွိထားပါတယ္။ အခုလဲ သေႏၶသား ‘စတမ္ ဆဲလ္’ သုေတသန၊ မ်ိဳးဗီဇ သုေတသနနဲ႔ လူသားမ်ိဳးပြါးသုေတသနေတြမွာ က်င့္ဝတ္ဆိုင္ရာ ျငင္းခံုစရာေတြ ရွိေနပါတယ္။
Informed consent အသိေပးဘို႔လိုအပ္ခ်က္
လူနာကို ေဆးကုသမႈရ့ဲ ဆိုးက်ိဳးနဲ႔ ေကာင္းက်ိဳးေတြကို ၾကိဳတင္သိေစရမယ္။ သိေစျပီးမွ လူနာရ့ဲ သေဘာ တူညီခ်က္ကို ယူရမယ္။ ဒါေပမဲ့ သေဘာတူညီခ်က္ကို ဘယ္လိုယူမလဲဆိုတာ မတူၾကပါ။ အမ်ားအားျဖင့္ ခြဲစိတ္မွာနဲ႔ ေမ့ေဆး-ထံုေဆး ေပးတာမွာသာ လူနာ၊ လူနာရွင္ကိုလက္မွတ္ထိုးခိုင္းတာသာ လုပ္ႏိုင္တယ္။ လက္ေတြ႔မွာ ထိုးေဆး၊ စားေဆး စတာေတြရ့ဲ ေဘးထြက္-ဆိုးက်ိဳးေတြကို ရွင္းျပေနခ်ိန္ မရွိသေလာက္ပါ။ က်င့္ဝတ္မညီဘူးလို႔ ေျပာမလား။
Confidentiality လိႈ႔ဝွက္ထားေပးရျခင္း
ဆရာဝန္နဲ႔ လူနာစကားေျပာဆိုေနတာေတြဟာ သီးသန္႔ျဖစ္ရမယ္။ ဒါဟာလူနာရ့ဲ ခံစားပိုင္ခြင့္ျဖစ္တယ္။ တရားရံုးေတြမွာ တဖက္ေရွ႕ေနကေန လူနာရ့ဲအတြင္းေရးကို ထုတ္မေျပာဘို႔ ဆရာဝန္ကိုတားႏိုင္တယ္။ အေမရိကာားမွာ HIPAA laws ဥပေဒေတြနဲ႔ တားျမစ္ထားတယ္။ တခ်ိဳ႕ Privacy Rule သီးသန္႔ျပ႒ာန္း ခ်က္က HIPAA ထက္ေတာင္ ျပင္းထံတယ္။
ခြ်င္းခ်က္လဲရွိပါတယ္။ လူနာမ်က္စိမံႈေနတာကို ယာဥ္ထိန္းရဲကို မေျပာဘဲေနလို႔မရပါ။ လိင္ကတဆင့္ ကူးစက္ေရာဂါ ရွိေနသူက သူ႔မိန္းမကို မသိေစခ်င္တာမ်ိဳး။ အမ်ိဳးသမီးကလဲ သူ႔မွာကိုယ္ဝန္ရွိေနတာကို သူမ်ားေတြ မသိေစခ်င္တာမ်ိဳး။ လူနာမွာ မျမင္ကြယ္ရာမွာ အနာေရာဂါရွိေနတာကို သူမ်ားကို ထုတ္မေျပာ ရပါ။ HIV စမ္းသပ္တာကို အမည္၊ လိပ္စာ မေျပာဘဲနဲ႔ ဓါတ္ခြဲခန္းကို ခိုင္းႏိုင္တယ္။
Relationship လူနာ-ဆရာ လိင္ဆက္ဆံမႈကင္းရွင္းရမယ္။ အမ်ိဳးသမီးလူနာတေယာက္ကို စမ္းသပ္တိုင္း အမ်ိဳးသား ဆရာဝန္နဲ႔အတူ တတိယအမ်ိဳးသမီးတဦးဦး အတူရွိေနရမယ္။
ဆရာဝန္ေတြကိုၾက ထုတ္မေျပာရလို႔ အမႈစစ္ရာမွာတားေပမဲ့ လိင္ပိုင္းဆိုင္ရာအဓမၼျပဳက်င့္မႈ (မုဒိန္းမႈ) ကိုစစ္ေတာ့ တရားခံေရွ႕ေနေတြက တရားလိုမိန္းကေလးကို စစ္ေပါက္ေပါက္၊ မဖြယ္မရာေမးတာကိုၾက တရားသူၾကီးမ်ား ျပံဳးေတာ္မူေနၾကတာ သင့္ပါသလား။
ေဒါက္တာတင့္ေဆြ
၁၈-၇-၂ဝ၁၄
--------------------------------------
ကိုမ်ဳိး(lwanmapyay.blogspot.com) လြမ္းမေျပ သုတရပ္၀န္း | Facebook
ကိုမ်ဳိး(lwanmapyay.blogspot.com) လြမ္းမေျပ သုတရပ္၀န္း | Facebook