Hepatitis C (စီ) ပိုး
အသဲေရာင္ (စီ) ေတြ႔ရင္ ေရာဂါလကၡဏာမရွိဘဲေနတတ္လို႔၊ အေတာ္မ်ားမ်ားက ေဆးစစ္တဲ့အခါ အမွတ္မထင္ ပိုးရွိေနတာကို ေတြ႕ၾကရတယ္။ (စီ) ပိုးေတြ႔တယ္လို႔ဆိုရင္ သူဟာကမၻာေပၚကလူေပါင္းသန္း ၁၇ဝ ထဲက တေယာက္ပါ။ အေၾကာက္မၾကီးေအာင္ ေျပာရရင္ ၁ဝဝ မွာ ၈ဝ-ဂ၅ ေယာက္ေလာက္ကနာတာရွည္ မျဖစ္ၾကပါ။ နာတာရွည္ကေန ေနာက္ဆက္တြဲ ဆိုးဝါးတာေတြျဖစ္တဲ့ ရာႏွဳန္းကလည္း ၅ ဂဏန္းေအာက္မွာပါ။
Hepatitis C virus (HCV) ဗိုင္းရပ္စ္ စီပိုးဝင္ရင္ သာမန္ကာရွန္ကာ ၁ ပါတ္ ၂ပါတ္ေလာက္သာ ခံစားရတာမ်ိဳးနဲ႔ အသက္ကိုပါ ရန္ရွာတဲ့ အဆင့္မ်ိဳး ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ (ဘီ) နဲ႔မတူတာက ဘီပိုးဟာအထဲဝင္ျပီး၊ ကင္းစင္သြားႏိုင္ေပမဲ့ (စီ) ပိုးကေတာ့ အျမဲရွိေနတတ္တယ္။ (ဘီ) ပိုးကလိင္ကေနတဆင့္ ကူးစက္တာမ်ားျပီး၊ (စီ) ပိုးကေတာ့ ေသြးကတဆင့္ ကူးတာကအဓိက ျဖစ္တယ္။
(စီ) ပိုး အဝင္ခံရရင္ အစေတာ့ တုပ္ေကြးလိုပါဘဲ။ မစားခ်င္မေသာက္ခ်င္၊ အားယုတ္၊ ပ်ိဳ႕ခ်င္သလိုေန၊ အဆစ္ေတြ အသားေတြနာ၊ သတိထားရင္ အသဲရွိရာဗိုက္ညာဘက္အထက္နားမွာနာမယ္။ ကိုယ္ပူတာလဲရွိႏိုင္တယ္။ ၾကာလာရင္ ဝါလာမယ္။ အမ်ားသိၾကတဲ့ (ဂြ်န္းဒစ္)။ ၾကာတယ္ဆိုတာဆယ္စုႏွစ္နဲ႔ခ်ီႏိုင္တယ္။ ေရာဂါလကၡဏာမေပၚေပမဲ့ ပိုးက အသဲကို ဖ်က္ေနျပီ၊ သူမ်ားကိုလဲ ကိုယ့္ေသြးနဲ႔ထိရင္ ကူးႏိုင္ေနျပီ။
ေသျခာေအာင္လုပ္ရမွာက ေသြးစစ္ပါ။ ပိုးရွိ-မရွိ၊ ပိုးဘယ္ေလာက္မ်ားလဲ၊ Liver biopsy အသဲရဲ႕ အသားစ ထုတ္ယူ စစ္ေဆးတာက အေသျခာဆံုးပါ။ ေနာက္ Hepatitis C antibody test နဲ႔ PCR test အျပင္ အသဲအေျခအေနကိုဆန္းစစ္ဘို႔ Liver function tests လုပ္ရတယ္။ တိက်ေအာင္ Hepatitis C Genotype test ဆိုတဲ့ ပိုးအမ်ိဳးအစား ခြဲတာလဲ လုပ္ရျပန္ပါေသးတယ္။ (စီ) ရွိေနရင္ HIV ကိုပါ စစ္ပါ။ ႏွစ္ခုလံုးတြဲရွိသူေတြ ရွိတယ္။ HIV က ပိုဆိုးတာကကိုယ္ရဲ႕ ခုခံအားစနစ္ၾကီးကို ဖ်က္ျပစ္လို႔ပါ။ နဲနဲေကာင္းတာက HIV ကိုကုဘို႔ ေဆးေတြရွိေနျပီ။ နဲနဲလို႔ ေျပာရတာက ေဆးက သက္သာေစဘို႔သာ ျဖစ္ျပီး၊ အေပ်ာက္မရေသးလို႔ပါ။
မကူးေအာင္ ကာကြယ္နည္းအတိုင္း (စီ) ပိုးရွိသူေတြ ဆင္ျခင္ရပါမယ္။ မူးယစ္ေဆးသံုးတာ၊ (တက္တူး) ထိုးတာ၊ ဟိုကြင္း-ဒီကြင္းတပ္တာ၊ ကြန္ဒြန္းမပါ လိင္ဆက္ဆံတာေတြ ေရွာင္ပါ။ အရက္ျဖတ္ပါ။ ေကာင္းေကာင္းနား၊ ေကာင္းေကာင္းစားပါ။ အသီးအရြက္၊ အသီးအႏွံ၊ အေစ့အဆံဆိုရင္ တခုလံုးပါတာမ်ိဳးစားပါ။
ပိုးေတြ႔ရင္ ေဆးကုဘို႔လို-မလို ဆရာဝန္ကဆံုးျဖတ္ပါမယ္။ ေရာဂါက အႏၲရာယ္နည္းေနရင္ ေဆးေပးခ်င္မွ ေပးပါလိမ့္မယ္။ ေဆးကထိုးေဆးေရာ စားေဆးပါေပးမွာပါ။ တနည္းက ၄၈ ပါတ္ၾကာမွာျဖစ္ျပီး၊ တနည္းက ၂၄ ပါတ္။ လိုရင္ ေနာက္ တေၾကာ့။ ေဆးက ၂ မ်ိဳးသံုးေနပါတယ္။ Interferon ထိုးေဆးနဲ႔ Ribavirin စားေဆးေတြပါ။ Injection Interferon ကို ၇ ရက္ တပါတ္မွာ ၃ ၾကိမ္ထိုးတယ္။ ေနာက္ေပၚေဆးPegylatedကေတာ့ ၁ ပါတ္မွာ ၁ ၾကိမ္နဲ႔ရတယ္။ Ribavirin စားေဆးကို ၁ ျပားတေန႔ ၂ ၾကိမ္။ ၆ လ ကေန ၁၂ လၾကာပါမယ္။
ေဆးေတြကေတာ့ ျပင္းေတာ့ တုပ္ေကြးခပ္ဆိုးဆိုး ျဖစ္ေနသလိုခံစားရမယ္။ ေမာပန္း၊ ေခါင္းကိုက္၊ အဆစ္အျမစ္နာ၊ ခ်မ္း၊ အအိပ္ပ်က္၊ ကိုယ္ပူ၊ စာၾကည့္မရ၊ အာရံုစိုက္မရ၊ စိတ္ဓါတ္က်တာလဲ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ ေနာက္ဆံုးကေတာ့ အသဲ အစားထိုးေပးရတာပါ။ နားလည္ဘို႔ကအသဲအစားထိုးေပမဲ့ ပိုးေသေအာင္ ေဆးလိုေနမွာပါ။
စီပိုးရွိသူမ်ားအကိုက္အခဲေပ်ာက္ေဆး Acetaminophen (Tylenol, Panadol) ကိုေရွာင္ရမယ္။ Ibuprofen က အသဲမေျခာက္ေသးရင္ ေသာက္လို႔ရတယ္။ Aspirin ကေတာ့ အစာအိမ္ျပႆနာမရွိသ၍ ေသာက္ႏိုင္တယ္။ သံဓါတ္စားေဆး Iron supplements မေပးသင့္ဘူးေျပာၾကတယ္။ အစားထဲပါသေလာက္ သံဓါတ္ကဘာမွမျဖစ္ပါ။
တျခားေဆးကုနည္းေတြလဲရွိပါေသးတယ္။ Aromatherapy အနံ႔နဲ႔ေဆးကုနည္း၊ အႏွိပ္ခံနည္း၊ ေယာဂနည္းေတြပါ။ အပန္းလဲမၾကီး၊ စခန္းလဲနီးရင္ သံုးပါ။ စိတ္တည္ျငိမ္ေအာင္ ရွဳမွတ္နည္းလဲပါတယ္။ စိတ္ရဲ႕စြမ္းအားကို ကြ်န္ေတာ္တို႔ လူမ်ိဳးေတြက အသိဆံုးမဟုတ္ပါလား။
ဘယ္လိုကူးသလဲ
• လိင္ဆက္ဆံရာကေနမကူးစက္ပါဘူးလို႔ မေျပာႏိုင္ပါ။ ျဖစ္ႏိုင္ေျခကမမ်ားပါ။ သုေတသနေတြ လုပ္ေနဆဲ ျဖစ္ပါတယ္။ (၁) လိင္ဆက္ဆံဘက္ မ်ားသူေတြ၊ (၂) ဆက္ဆံဘက္မွာ တျခားလိင္ကတဆင့္ ကူးစက္ေရာဂါ တခုခုရွိေနရင္၊ (၃) လိင္ဆက္ဆံတာ ၾကမ္းတမ္းရင္၊ ကူးစက္ဘို႔ အခြင့္အလမ္းပိုမယ္။
• (စီ) ပိုးရွိတဲ့မေအကေနကေလးကို ၄-၅% ေလာက္သာ ကူးေစႏိုင္ပါတယ္။ ဖေအမွာ (စီ) ပိုးရွိေနေပမဲ့ သူ႔ကေလးကို (ေသြးမထိမခ်င္း) မကူးဘူး။ လိင္လမ္းကေနကူးတာကလဲ HIV နဲ႔ B တို႔ေလာက္ မဟုတ္ျပန္ဘူး။ (စီ) ကို တလင္တမယား လိင္ကေနကူးတယ္ဆိုတာ ရွားပါတယ္။
• ေသြး (မစစ္ဘဲ) သြင္းတာ၊ ေသြး-ေသြးခ်င္းထိတာ၊ ေဆးထိုးအပ္ သီးျခားမသံုးတာ၊ နားကပ္ လဲဝတ္တာ၊ မုတ္ဆိပ္ရိတ္ဒါး၊ သြားတိုက္တံ၊ လက္သဲညွပ္ တြဲသံုးတာ၊ (တက္တူး) ထိုးတာ၊ ဟိုေနရာ ဒီေနရာကြင္းတပ္တာေတြကေန ကူးရတာပါ။ ဒါေပမဲ့ ပိုးရွိေနသူခ်က္ျပဳတ္တာစားမိလို႔ မကူးပါ။ လက္တြဲေလ်ာက္တာ၊ ႏွာေျခ၊ ေခ်ာင္းဆိုး၊ တစ္အိမ္တည္း အတူေနတာနဲ႔လဲ မကူးဘူး။ ေခြ်း၊ သြားရည္၊ မ်က္ရည္ေတြကေန မကူးပါ။
• တအိမ္ထဲအတူေနသူေတြ ကူးစက္ႏိုင္ပါတယ္။ အျဖစ္မ်ားတာ မေတြ႔ရေသးပါ။ ကူးမယ္ ဆိုတာလဲ ေသြးကေန ဝင္လို႔သာ ျဖစ္ပါမယ္။ ပန္းကန္၊ ဇြန္း၊ ဖန္ခြက္၊ အိုး-ခြက္ အတူသံုးလို႔ မကူးပါ။ ရင္ခ်င္းအပ္-ပါးခ်င္းကပ္-လက္ဆြဲ ႏုတ္ဆက္တာေတြကေန မကူးပါ။ အသာအယာ ႏုတ္ခပ္ခ်င္းစုပ္တာနဲ႔လဲမကူးပါ။ ေရအတူေသာက္လဲ မကူးပါ။
• မူးယစ္ေဆးသံုးစြဲသူေတြ၊ ေသြးနဲ႔ ေသြးထဲကပစၥည္းသြင္းေနရသူေတြ၊ ကိုယ္အဂၤါ အစိတ္အပိုင္းလွဴတာ လက္ခံရသူေတြ၊ Hemodialysis ေက်ာက္ကပ္ ေဆးေနရသူေတြ၊ ေဆးရံု-ေဆးခန္းမွာ အလုပ္လုပ္ေနရသူေတြ၊ HIV ပိုးရွိေနသူေတြ၊
• (စီ) ပိုး ရွိေနတဲ့ မိခင္ရဲ႕ကေလးေတြမွာ ကူးႏိုင္တဲ့ အခြင့္အလမ္းေတြ ပြင့္ေနတယ္။ ပိုးရွိတဲ့မေအက ႏို႔တိုက္တာနဲ႔ မကူးပါ။ ရာသီေသြးကေတာ့ ကူးႏိုင္တယ္။
• ျခင္နဲ႔ အင္းဆက္ပိုးေတြကေနကူးစက္တာမေတြ႔ေသးပါ။
• စီပိုးရွိေနသူဟာ ေသြးမလွဴရပါ၊ အဂၤါအစိတ္အပိုင္းမလွဴရပါ၊ သုတ္ပိုးမလွဴရပါ။
ပိုးရွိေနရင္ ဘာျဖစ္လာႏိုင္သလဲ
• ေသြးစစ္လို႔ စီပိုးေတြ႔ေပမဲ့ ၇ဝ-၈ဝ% မွာဘာမွ မခံစားရသလိုရွိေနမယ္။ ခံစားရသူေတြမွာလဲဆိုးတာမပါဘူး။ ကိုယ္ပူ၊ အားယုတ္၊ အစားပ်က္၊ ပ်ိဳ႕ခ်င္၊ အန္ခ်င္၊ ဗိုက္နာ၊ ဆီးအေရာင္ရင့္၊ ဝမ္းအေရာင္ေပ်ာ့၊ အဆစ္နာ၊ ဆီး-အသားအေရ-မ်က္လံုး ဝါ၊ ရက္တိုေရာဂါလကၡဏာေတြဟာကူးစက္ပိုးဝင္လာခဲ့တဲ့ေနာက္ ၆-၇ ပါတ္အၾကာမွာ ျဖစ္တယ္။ တခ်ိဳ႕မွာ ၂ ပါတ္ကေန ၆ လ လဲ ၾကာႏိုင္တယ္။
• သူတို႔အထဲက ၆ဝ-၈၅% က နာတာရွည္ ျဖစ္လာရင္လဲေရာဂါလကၡဏာေတြဟာရွိသူေတြမွာသာရွိမယ္။ သူ႔အသဲကပ်က္စီးစျပဳလာမယ္။ ႏွစ္ေတြ ၾကာမွလဲ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။
• နာတာရွည္ Chronic Hepatitis C ဆိုတာဆိုးဝါးတဲ့ေရာဂါတခု ျဖစ္တယ္။
• ၅-၂ဝ% ဟာ အႏွစ္ ၂ဝ-၃ဝ အတြင္း Cirrhosis အသဲေျခာက္တာ ျဖစ္လာႏိုင္တယ္။
• ၁-၅% ဟာ Cirrhosis အသဲေျခာက္တာဒါမွမဟုတ္ Liver cancer အသဲကင္ဆာေၾကာင့္ ေသဆံုးႏိုင္တယ္။
Hepatitis C ပိုးရွိေနသူဟာ (ALT) အသဲ (အင္ဇိုင္းမ္) စစ္ရင္ နည္းတာ၊ မ်ားတာ၊ ပံုမွန္ ျဖစ္တာေတြ ျဖစ္ႏိုင္ၾကတယ္။ နာတာရွည္အဆင့္ ေရာက္ေနတာေတာင္ ပံုမွန္ ျဖစ္ေနႏိုင္တယ္။ ဒီလိုျဖစ္ေနသူဟာေနာက္ ၆ လ ၁ ႏွစ္အၾကာတခါ ထပ္စစ္ရမယ္။ ေဆးစစ္ဘို႔ လိုသူေတြကေတာ့ မူးယစ္ေဆးထိုးနည္းသံုးေနသူေတြ၊ အရင္က ေသြးခဲစနစ္ေရာဂါကို ကုသခံဘူးသူေတြ၊ အရင္ကေသြးသြင္းကုသဘူးသူေတြ၊ အရင္ကေက်ာက္ကပ္ ေဆးေနရသူေတြ၊ အရင္ကအသဲေရာဂါ ရွိဘူးသူေတြ၊ အသဲေဆးစစ္တာပံုမွန္မဟုတ္သူေတြ၊ ေဆးခန္း-ေဆးရံုတာဝန္ထမ္းေနသူေတြ၊ HIV ရွိေနသူေတြ ျဖစ္တယ္။ ကိုယ္ဝန္ေဆာင္ေနသူတိုင္းေတာ့ မလိုပါ။
• ရက္တိုသမားေတြအတြက္ ေဆးကုဘို႔ မရွိေသးပါ။ ေဆးစစ္တာ၊ အစာေကာင္းေကာင္းစားတာ၊ ေရ-အရည္ ပိုေသာက္သံုးတာသာလိုမယ္။
• နာတာရွည္ ျဖစ္လာသူေတြကေတာ့ အသဲကိုအျမဲေစာင့္ၾကည့္ေနရမယ္။ ကုသရမယ္။ Interferon နဲ႔ Ribavirin ေဆး ၂ မ်ိဳးသံုးေနတယ္။ လူတိုင္းလိုတာေတာ့ မဟုတ္ျပန္ပါ။ ေဘးထြက္-ဆိုးက်ိဳးေတြ မ်ားတယ္။
• ကံေကာင္းသူ ၁၅-၂၅% ဟာေဆးကုစရာမလိုဘဲပိုးကရွင္းသြားတာေတြ႔ရတယ္။ နာတာရွည္လဲ ျဖစ္မလာဘူး။
• နာတာရွည္ျဖစ္ေနသူအထူးကုဆရာဝန္နဲ႔ အျမဲဆက္စပ္ေနရမယ္။ အရက္ လံုးဝျဖတ္ရမယ္။ တျခားေရာဂါျဖစ္ရင္ ထိုးမဲ့ ေသာက္မဲ့ ေဆးေတြ ေရြးရမယ္။
• Hepatitis A and Hepatitis B ကာကြယ္ေဆးေတြ ထိုးသင့္တယ္။ C အတြက္ ကာကြယ္ေဆးမေပၚေသးပါ။
• ပိုးေတြ႔သူေတြကို ဝိုင္းပယ္ထားဘို႔ ကူးစက္ေရာဂါ ထိန္းသိမ္းေရးဌာနကတားမထားပါ။
• HIV နဲ႔ Hepatitis C virus ေတြ တြဲရွိတတ္တယ္။ မူးယစ္ေဆးထိုးသူေတြမွာပိုျဖစ္တာေတြ႔ရတယ္။ HIV ရွိေနသူေတြထဲက ၅ဝ-၉ဝ% မွာ Hepatitis C virus လဲရွိေနၾကတာေတြ႔ရတယ္။
• Hepatitis C virus ဗိုင္းရပ္စ္ ဟာသာမန္ အပူခ်ိန္မ်ိဳးမွာကိုယ္ခႏၶာအျပင္မယ္ ၁၆ နာရီကေန ၄ ရက္အထိရွင္ေနႏိုင္တယ္။
• ပိုးရွိေနသူကေနထြက္လာတဲ့ ေသြးကိုေရ ၁ဝ ဆထဲမွာ Household Bleach (ကလိုရင္း) ခြ်တ္ေဆးမံႈ႔ ၁ ဆ ေရာထားတာနဲ႔ ေဆးေၾကာေပးႏိုင္တယ္။ လက္အိတ္ သံုးရမယ္။
Hepatitis C Treatment and Management အသဲေရာင္ (စီ) ဘယ္လိုကုသလဲ
HIV ပါရွိေနသူဆိုရင္ Acute infection ေစာေစာပိုင္းကတည္းက ကုရင္ေကာင္းတယ္။ Mild liver disease အသဲေရာဂါ နည္းနည္းေလးသာရွိေနသူေတြ ေဆးမလိုေသးပါ။ Moderate liver damage အသဲေရာဂါ အသင့္အတင့္ ဆိုးလာသူေတြက Cirrhosis အသဲေျခာက္တာ ဆက္ျဖစ္စရာမ်ားလို႔ ေဆးကုသရမယ္။ ေဆးရဲ႕ေဘးထြက္-ဆိုးက်ိဳးနဲ႔ ရမဲ့အက်ိဳး ခ်ိန္ဆရမယ္။ ေစာင့္ၾကည့္ေနရမယ္။ Decompensated cirrhosis အသဲေျခာက္ေနျပီဆိုရင္ Liver transplant အသဲအစားထိုးတာတခုဘဲ လုပ္ႏိုင္တယ္။
Pegylated interferon (PEG interferon) နဲ႔ Ribavirin (RBV) ေဆး ၂ မ်ိဳးကိုသံုးတယ္။ PEG Interferon က ၂ မ်ိဳး ရွိတယ္။ (၁) alpha-2a (Pegasys) နဲ႔ (၂) alpha-2b (PegIntron or ViraferonPeg) ထိုးေဆးေတြျဖစ္တယ္။ Ribavirin (Copegus, Rebetrol and Ribasphere) ေဆးက HIV ရွိေနသူေတြအတြက္ အသံုးမက်ဘူး။ သူတမ်ိဳးထဲမရလူး PEG interferon နဲ႔တြဲေပးရတယ္။ စားေဆးျဖစ္တယ္။ တေန႔ ၂ ၾကိမ္ေပးရတယ္။
HIV-positive ဆိုရင္ ဘယ္ genotypes ျဖစ္ျဖစ္ တႏွစ္ၾကာေပးတယ္။ Genotypes 2 နဲ႔ 3 ကို အခ်ိန္တိုျပီး၊ 1 နဲ႔ 4 ေတြကို တႏွစ္မက ေပးတာလဲရွိတယ္။ ေဆးကုသရျခင္းရဲ႕ရည္ရြယ္ခ်က္က ပိုးေတြကိုရွင္းခ်င္လို႔ျဖစ္တယ္။ ေဆးေပးျပီးေနာက္ ၆ လမွာ ေသြးထဲမယ္ပိုးမရွိေတာ့ရင္ Sustained virological response (SVR) ေခၚတယ္။ ေကာင္းတယ္။ ပိုးကင္းသြားျပီ။ Liver cirrhosis အသဲေျခာက္တာ၊ Liver cancer အသဲကင္ဆာနဲ႔ Liver failure အသဲအလုပ္မလုပ္ႏိုင္ေတာ့တာေတြ ျဖစ္ဘို႔အခြင့္အလမ္း အေတာ္ၾကီးနည္းတယ္။ ပိုးနည္းနည္းေလးသာက်န္ေတာ့တာလဲ ေကာင္းတယ္။ တခ်ိဳ႕မွာ ေဆးကုလို႔ ထင္သေလာက္ မေကာင္းတာလဲရွိတယ္။
HIV ရွိေနသူေတြကို ဘယ္လို CD4 count is 200 cells/mm3 ထက္နည္းလာရင္ ေဆးေပးတယ္။ 200-350 cells/mm3 ဆိုရင္ေပးတာလဲလုပ္တယ္။
ေဒါက္တာတင့္ေဆြ