Amenorrhea ရာသီထိန္ျခင္း၊ ရာသီမလာျခင္း
2. ကၽြန္မ တားေဆးကို ႏွစ္ႏွစ္ခန္႔ေသာက္ခဲ့ျပီးေနာက္ ေဆးကို ရပ္လိုက္ပါတယ္။ ေသာက္လက္စ ေဆးကဒ္အကုန္ ရာသီလာအၿပီးမွာ ေနာက္တစ္ကဒ္ မေသာက္ေတာ႔ဘဲ ရပ္လိုက္တာပါ။ အခု တစ္လ ေနေတာ့ ရာသီလာရမယ့္ အခ်ိန္မွာ မလာဘဲျဖစ္ေနပါတယ္။ ရက္ေက်ာ္တာ (၇) ရက္ရွိပါၿပီ။ Test နဲ႔ စစ္ၾကည္႔ေတာ့လည္း Negative ျဖစ္ေနပါတယ္။ ဘာေၾကာင့္ျဖစ္ရတာလဲ။ ေဆးခန္း သြားဖို႔လိုမလား။ လမမွန္ရင္ ကေလးေရာရႏိုင္ပါ႔မလား သိခ်င္ပါတယ္။
3. က်မညီမေလး၊ အသက္ ၃ဝ၊ အပ်ိဳ၊ ရာသီမလာတာၾကာေနလို႔ (႕႕႕႕႕) ကို သြားကုတာ၊ တားေဆး ေသာက္ခိုင္းတယ္။ ေသာက္ေနတံုးမွာ လာတယ္။ မေသာက္ေတာ့ မလာေတာ့ျပန္ဘူး။ အရင္ဆံုး ဗိုက္နဲ႔ တင္ပါးဆံုေနရာကို (အာလ္ထြာေဆာင္း) ရိုက္ပါ။ စာတပုဒ္ေရးပါမယ္။ ညီမေလးဆီ ပို႔လိုက္ပါ။
ရာသီထိန္တာ ရာသီမလာတာ ေရာဂါ မဟုတ္ပါ။ ေရာဂါလကၡဏာတခုသာ ျဖစ္တယ္။ ရာသီမလာေစတဲ့ အေျခခံ တခုခုရွိမယ္။ ရာသီမလာျခင္း (၂) မ်ိဳးရွိတယ္။
၁။ Primary Amenorrhea ေမြးကတည္းက ရာသီမလာတာ နဲ႔
၂။ Secondary amenorrhea အရင္ကလာဘူးျပီး ေနာက္မွာမလာတာ၊
၁။ ေမြးကတည္းက ရာသီတခါမွ မလာေသးျခင္း
မိန္းကေလးတေယာက္ အရြယ္ေရာက္ခ်ိန္ ျဖစ္ပါရက္နဲ႔ ၁၆ ႏွစ္သမီးေလာက္အထိ ရာသီတခါမွ မလာ တာကို ေခၚတယ္။ အပ်ိဳျဖစ္ေနာက္က်တာ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ လူကသိပ္ပိန္ေနသူေတြ၊ အားကစား ျပင္းျပင္း ထံထံ လုပ္သူေတြ၊ ငယ္ငယ္ကတည္းက (ဘဲေလး)၊ (မာရသြန္)၊ ဂြ်မ္းဘားကစားတဲ့ မိန္းကေလးေတြမွာ ရာသီလာတာ ေနာက္က်တတ္တယ္။
အဲဒါေတြ မဟုတ္ရင္ ေရာဂါတခုခုကို စဥ္းစားရမယ္။
• ေမြးရာပါ မ်ိဳးပြါးအဂၤါေတြ ခ်ိဳ႕ယြင္းေနတာ၊ ဥပမာ သားအိမ္ မပါတာ၊ ဗဂ်ိဳင္းနား မပါတာ၊ Vaginal septum ဗဂ်ိဳင္းနား အခန္း ၂ ကန္႔ျဖစ္ေနတာ နဲ႔ Imperforate hymen အပ်ိဳေမွး ပိတ္ေနတာ။
• Hypothalamic Problems and Pituitary Disease ဦးေႏွာက္ထဲက (ပစ္က်ဴထရီ) အက်ိတ္ေရာဂါ၊ (ဟိုက္ပိုသဲလ္မတ္စ္) ေရာဂါ၊
• Ovulation Abnormality မ်ိဳးဥထြက္ေစမဲ့ (ခရိုမိုဇုမ္း) ေတြက ပံုမွန္မဟုတ္တာ၊
• အဝလြန္တာ၊ လည္ပင္းၾကီးနဲ႔ဆိုင္တဲ့ (Hypothyroidism ေဟာ္မုန္းနည္းတာ၊ Hyperthyroidism ေဟာ္မုန္းမ်ားတာ)။
• Turner’s syndrome လိင္ (ခရိုမိုဇုမ္း) ေရာဂါျဖစ္ေနတာ၊ (ေခါင္းကိုက္၊ ႏို႔ရည္ထြက္၊ လူက ပိုဝလာ၊ ဝက္ျခံေပါက္၊ လိင္စိတ္ေျပာင္းလဲ၊ စကားသံ နိမ့္လာ၊ မ်က္ႏွာမွာ အေမႊး ပိုေပါက္၊ မ်က္စိၾကည့္ရ မေကာင္း ျဖစ္လာတာေတြရွိမယ္။)
၂။ အရင္က လာျပီးေနာက္မွ ရာသီမလာျခင္း
• ကိုယ္ဝန္ကို အရင္ဆံုးစဥ္းစားရမယ္။
• ေသြးဆံုးခ်ိန္ေစာတာလဲ ထည့္တြက္ရမယ္။
• တခ်ိဳ႕ သေႏၶတားေဆး-တားနည္းေတြက ရပ္လိုက္ေပမဲ့ ၃-၆ လ အထိ ရာသီ ျပန္မလာတာ ျဖစ္တတ္ တယ္။
• Busulfan, Chemotherapy, Chlorambucil, Cyclophosphamide, Phenothiazines ေဆးေတြေၾကာင့္လဲ ျဖစ္ႏိုင္တယ္။
• ဘဝလူေနမႈပံုစံေၾကာင့္ ျဖစ္ႏိုင္တာေတြလဲ ရွိတယ္။
- စိတ္ဖိအားမ်ားေနခ်ိန္၊ စိတ္ဓါတ္က်ေနခ်ိန္၊ ကေလးႏို႔တိုက္ေနခ်ိန္၊
- ကိုယ္လက္ လႈတ္ရွားမႈ သိပ္မ်ားေနသူ။ နာတာရွည္ ေရာဂါတခုခု ခံစားေနရသူ၊
- အစာအာဟာရ ခ်ိဳ႕တဲ့သူ၊ အဆီ 15% - 17% body ထက္နည္းေနသူ၊
- ခ်က္ခ်င္း ပိန္က်သြားသူေတြမွာ ပိုျဖစ္လာႏိုင္တယ္။
အေျခခံေရာဂါရွိသူေတြဆိုရင္ -
1. Ovary မ်ိဳးဥအိမ္ေၾကာင့္ ၄ဝ%၊ Polycystic ovary syndrome (PCOS) မ်ိဳးဥအိမ္မွာ အက်ိတ္ေလး ေတြ ရွိေနတဲ့ေရာဂါ၊ (လူဝမယ္၊ ကိုယ္ေမႊးေတြပိုေပါက္မယ္၊ ဝက္ျခံထြက္မယ္၊)။
2. Hypothalamus (ဟိုက္ပိုသဲလမတ္စ္) ေၾကာင့္ ၃၅%၊
3. Pituitary (ပစ္က်ဴထရီ) ေၾကာင့္ ၁၉%၊
4. Uterus သားအိမ္ေၾကာင့္ ၅%၊ Uterine scarring (Asherman's syndrome) ကိုယ္ဝန္ပ်က္-ဖ်က္လို႔ သားအိမ္ျခစ္ရာကေန သားအိမ္ထဲ အမာရြတ္၊
5. တျခားအေၾကာင္းေတြေၾကာင့္ ၁% ျဖစ္တာေတြ႔ရတယ္။
ေဆးစစ္တဲ့အခါ ေရာဂါရာဇဝင္ေမးတယ္၊ အေထြေထြစစ္ေဆးတာ၊ လိင္အဂၤါေနရာေတြ စစ္ေဆးတာ လုပ္တယ္။
• Pregnancy test ကိုယ္ဝန္ရွိ-မရွိ စစ္သင့္တယ္။
• Blood tests ေသြးထဲက ေဟာ္မုန္းအေျခအေနေတြကို စစ္မယ္။ Estradiol, Follicle stimulating hormone (FSH), Luteinizing hormone (LH), Prolactin, Testosterone နဲ႔ Progesterone Challenge Test (Provera) စစ္နည္းနဲ႔ (ပရိုဂ်က္စတီရုမ္း) အေျခအေနကို စစ္မယ္။
• Thyroid function test လည္ပင္းၾကီး-ေဟာ္မုန္း အေျခအေနေတြကိုလဲ စစ္မယ္။ (TSH) မ်ားေနရင္ Hypothyroidism ေဟာ္မုန္းနည္းေရာဂါ ျဖစ္ေနမယ္၊
• Ovary function test မ်ိဳးဥအိမ္အလုပ္ စစ္ေဆးျခင္း၊
• Pelvic ultrasound တင္ပါးဆံုေနရာကို (အာလ္ထြာေဆာင္း) ရိုက္မယ္။ CT scan of the head, MRI of the head ဦးေခါင္းကိုရိုက္တာေတြ၊ Endometrial biopsy သားအိမ္အတြင္းသားစ ထုတ္ျပီးစစ္ေဆး တာ၊ Hysteroscopy သားအိမ္ထဲကို ကရိယာနဲ႔ၾကည့္တာနဲ႔ Genetic testing မ်ိဳးဗီဇစစ္တာေတြလဲ လိုရင္စစ္မယ္။
ရာသီလာမမွန္တာ အမ်ိဳးသမီး ၃ဝ% ေလာက္မွာ ျဖစ္တယ္။ ရာသီ မမွန္ဘူးဆိုယံုနဲ႔မျပီးပါ။ ရာသီ မလာတာ၊ ေစာတာ၊ ေနာက္က်တာ၊ နည္းတာ၊ မ်ားတာေတြ အားလံုးကို မမွန္စာရင္း သြင္းတယ္။ ရာသီ မွန္ဘို႔ရာ Estrogen နဲ႔ Progesterone ေဟာ္မုန္းေတြ မွန္ရမယ္။ ဦးေႏွာက္ထဲက (ဟိုက္ပို သဲလ္မတ္စ္)၊ (ပစ္က်ဴထရီ-ဂလင္း) နဲ႔ မ-မ်ိဳးဥအိမ္အဂၤါေတြ ေကာင္းေနရမယ္။
ေရရွည္မွာ ေနာက္ဆက္တြဲ ျဖစ္ႏိုင္တာေတြကေတာ့ ကေလးမရႏိုင္တာ နဲ႔ Osteoporosis အရိုး အားနည္း တာေတြ ျဖစ္တယ္။ ေဆးကုနည္းေတြ အမ်ိဳးမ်ိဳးရွိတယ္။ ဘာလို႔ရာသီမလာသလဲ သိရင္ ကုသေပးႏိုင္တယ္။
ေရာဂါအဆန္းအျပားေတြ ထည့္ေရးရေပမဲ့ အမ်ားဆံုးျဖစ္တာေတြကို ေရြးထုတ္ပါမယ္။
1. ကိုယ္ဝန္ရွိျခင္း၊
2. စိတ္ဖိအား မ်ားျခင္း၊
3. အစားအေသာက္ နည္းလြန္းျခင္း၊
4. ကိုယ္လက္ေလ့က်င့္ခန္း မ်ားလြန္းျခင္း၊
5. အပ်ိဳျဖစ္စကာလ၊
6. ေသြးဆံုးေစာျခင္း နဲ႔
7. ေဟာ္မုန္းပါ တားေဆးေတြ ျဖစ္တယ္။
အလြယ္ကုသနည္းေတြကေတာ့ -
• လူေနမႈ အေၾကာင္းခံေတြကို အရင္ျပင္ပါ။ ကိုယ္ဝန္ရွိ-မရွိစစ္ပါ။ အစာအာဟာရ မွ်တ လံုေလာက္ ေအာင္ စားသံုးပါ။ ကိုယ္လက္လႈတ္ရွားမႈ အတင့္တင့္ေအာင္သာ လုပ္ပါ။ စိတ္ဖိအားေတြ စနစ္တက် ေလွ်ာ့ခ်ပါ။
• တကယ္လို႔ (တက္စတိုစတီရုန္း) က်ား-ေဟာ္မုန္း မ်ားေနသူဆိုရင္ ေဟာ္မုန္း အစားထိုးကုသနည္း လုပ္ရမယ္။
• Polycystic Ovary Syndrome က မ်ိဳးဥပိမ္မွာ အက်တ္ကေလးေတြရွိေနတာ အျဖစ္မနည္းလွပါ။ စာတပုဒ္ ေရးထားပါတယ္။
• Inflammatory Bowel Disease အစာလမ္းေရာဂါတခုနဲ႔လဲ ရာသီမမွန္တာက ဆက္စပ္ေနတတ္တယ္။ လူက ပိန္လာတယ္၊ ဗိုက္နာမယ္၊ ဝမ္းပ်က္မယ္။
• ေဟာ္မုန္းပါ ကိုယ္ဝန္တားေဆးသံုးပါ။ Estrogen နဲ႔ Progesterone ေဟာ္မုန္း ၂ မ်ိဳးတြဲကို သံုးရမယ္။ အေမရိကားမွာ ၁႕၅ သန္းေသာ အမ်ိဳးသမီးေတြက တားေဆးကို ကိုယ္ဝန္တားဘို႔ မဟုတ္တာအတြက္ သံုးေနၾကတယ္။ ရာသီလာခ်ိန္ နာတာသက္သာဘို႔၊ ဝက္ျခံေပါက္တာ သက္သာဘို႔၊ ရာသီလ-ရက္ မွန္ဘို႔ အတြက္ သံုးၾကတာ ျဖစ္တယ္။ Hirsutism ေဟာ္မုန္းေရာဂါ၊ ရာသီလာခ်ိန္မွာ (မိုင္ဂရင္း) ေခါင္းမူးေရာဂါ ျဖစ္တတ္တာ နဲ႔ Fibroids သားအိမ္-အက်ိတ္ ေရာဂါေတြအတြက္လဲ ေပးတယ္။
• တားေဆးကို အပ်ိဳေတြသံုးေပမဲ့ အပ်ိဳရည္ မပ်က္ေစပါ။ ကိုယ္နံ႔ကိုလဲ မေျပာင္းေစပါ။ Pheromones (ဖီရိုမုန္း) ထုတ္မေပးလို႔ လိင္ဆြဲေဆာင္မႈကိုလဲ မကဲေစပါ။ လိင္စိတ္ပိုတာလဲ မျဖစ္ပါ။
Dr. တင့္ေဆြ
--------------------------------------
ကိုမ်ဳိး(lwanmapyay.blogspot.com) လြမ္းမေျပ သုတရပ္၀န္း | Facebook
ကိုမ်ဳိး(lwanmapyay.blogspot.com) လြမ္းမေျပ သုတရပ္၀န္း | Facebook