Depression (2) ပုထုဇၨေနာ
က်န္းမာေရးစာေတြ ေရးတဲ့အခါ ေဆးပညာသင္သလိုနဲ႔ ေမးတာကို ေျဖသလို ေရးေနခဲ့တယ္။ စိတ္ေရာဂါကိုေရးရင္ တမ်ိဳးတိုးဘို႔ လိုလာတယ္။ ေဆးကုသလိုမ်ိဳးပါေရးမွ ယူလို၊ ရလိုသူ အတြက္သာမက ေပ်ာက္ကင္း-သက္သာလိုသူအတြက္ပါ အက်ိဳးရွိေစႏိုင္မယ္။
စိတ္က်တယ္ဆိုတာ အေတြးေရာ အလုပ္ပါ က်ေနတာ ျဖစ္တယ္။ ဒါျဖစ္လာရင္ သူ႔အေတြး၊ သူ႔အမူအယာ၊ သူ႔ခံစားခ်က္နဲ႔ သူ႔ကိုယ္ကာယက်န္းမာေရးေတြမွာ လာထိခိုက္တယ္။ ဝမ္းနည္း၊ ေက်ကြဲ၊ စိုးရိမ္၊ အကူအညီကင္းမဲ့၊ အျပစ္ရွိေနသလိုေန၊ ဂနာမျငိမ္၊ စိတ္မလိုမက်တာေတြ ျဖစ္လာမယ္။ အရင္က သာယာတာေတြ၊ စိတ္ဝင္စားတာေတြ၊ အရသာေတြ႔တာေတြ နည္းပါး၊ ကင္းမဲ့လာမယ္။ အအိပ္ပ်က္မယ္၊ အစားေတာ့ နည္းခ်င္နည္း၊ မ်ားခ်င္မ်ားမယ္။ အားယုတ္၊ နာက်င္ကိုက္ခဲ၊ အစာမေက်တာေတြ ျဖစ္မယ္။ ဆိုးဝါးတဲ့ Major depressive disorder အဆင့္ရွိသူေတြမွာ ၄႕၄% က ကိုယ့္ကိုယ္ကို သတ္ေသၾကတယ္။ ျပန္ျပန္ျဖစ္ေနသူ၊ အကုရခက္သူေတြလဲ ရွိတယ္။ Refractory depression and Treatment-resistant depression ေခၚတယ္။
ဒီေခတ္မွာ လူေတြက ပိုျပီးပြင့္လင္းလာၾကတယ္ မဟုတ္လား။ သိပ္ ခ်ဳပ္တီး-သိုဝွက္ မထားေတာ့ဘူး၊ ျမံဳမထားေတာ့ဘူး၊ ထိန္းမထားေတာ့ဘူး၊ စိတ္ထဲမွာေရာ၊ ေျပာတာဆိုတာ၊ ေရးသား-ဖြဲ႔ဆို-စပ္ဟပ္တာေရာ၊ လုပ္ကိုင္၊ လႈတ္ရွား၊ ကခုန္၊ ဝတ္ဆင္တာေတြပါ အရင္ကလူေတြထက္ ပိုလာ-ကဲလာ၊ သဲလာ-ရဲလာၾကတယ္။ ေျပာင္းလာကို ေျပာတာပါ။ ေကာင္းလာတာလို႔ ေျပာခ်င္တာေတာ့ မဟုတ္ပါ။ အကုန္မေကာင္းဘူးလို႔လဲ မဆိုခ်င္ပါ။ ေျပာင္းလာတာက ျဖစ္ေနတာမို႔ အရွိတရားတခုဘဲ မဟုတ္ပါလား။
ျမန္မာျပည္ဖြါးေတြ တိုင္းျပည္ကေန အျပင္ထြက္ေနၾကရတာ ၅ သန္းရွိေနျပီ။ ၁ဝ ေယာက္ ၁ ေယာက္။ သူတို႔အတြက္ ေရာဂါေတြ ကုသတာမွာ ဘာသာစကား အခက္အခဲဆိုတာ ၾကံဳၾကရတယ္။ စိတ္နဲ႔ ပတ္သက္တာၾက ပိုခက္ခဲလြန္းမယ္ ထင္တယ္။ ဘာသာစကား၊ ယဥ္ေက်းမႈ၊ ကြဲျပားလြန္းေတာ့ လိုရာမေပါက္ မထိေရာက္တတ္ဘူး။ တေလာက တိုင္းရင္းသားထဲက စိတ္ေဝဒနာ ခံေနရသူ တေယာက္ကို ဒုကၡသည္-ေဆးခန္းေလးကို ေခၚလာတယ္။ ဆရာဝန္လုပ္သူက သူတို႔စကားကို မတတ္ေတာ့ ခက္တယ္။ ဘာသာျပန္နဲ႔ လုပ္ရတာလဲ တစိတ္တပိုင္းသာ ေအာင္ျမင္တယ္။
“ပုထုဇၨေနာ ဥမၼတၱေကာ” သာမန္လူေတြဟာ စိတ္မတည္ဘဲ အစဥ္အျမဲ ေဖာက္လႊဲ ေဖာက္ျပန္ ျဖစ္တတ္တဲ့သေဘာ ရွိၾကလို႔ အ႐ူးေတြနဲ႔ အတူတူဘဲလို႔ ဆိုလိုတာပါ။ စိတ္နဲ႔ ပတ္သက္ရင္ အဲဒီအဆိုအမိန္႔ကို လူၾကီးေတြ သိၾကသလို ခုေခတ္မွာ Counseling (ေကာင္ဆယ္လင္း) လုပ္ရတယ္ဆိုတာ ၾကားဘူးၾကမယ္ ထင္တယ္။ ပညာရွင္နဲ႔ ခံစားေနရသူေတြ အျပန္အလွန္ ေမးၾက၊ ေျဖၾကရတာမ်ိဳး လုပ္တာကို ေျပာတာပါ။
(ေကာင္ဆယ္လာ) ဆိုတာ Mental Health စိတ္က်န္းမာေရး၊ Depression စိတ္က်ေရာဂါနဲ႔ Health က်န္းမာေရးကလြဲရင္ ဆရာဝန္ မဟုတ္သူေတြက လုပ္ေပးၾကတယ္။ Relationship ဆက္ဆံေရး၊ Marriage အိမ္ေထာင္ေရး၊ Guidance လမ္းညႊန္မႈ၊ Family မိသားစု၊ ဒါေတြမွာ ဆရာဝန္ေတြ မလုပ္တတ္ပါ။ Counselors (ေကာင္ဆယ္လာ) ေကာင္းဆိုတာ အေကာင္းဆံုး နားေထာင္ေပးႏိုင္သူ ျဖစ္ပါတယ္။ ဘက္မလိုက္ဘဲလဲ ျမင္တတ္သူလဲ ျဖစ္တယ္။
Online Counselling, E-counseling (အင္တာနက္) ကေန ေဆာင္ရြက္ေပးတာ ရွိလာလို႔ ပိုအဆင္ေျပလာတယ္။ ျမန္မာ စိတ္အထူးကု-ဆရာဝန္ေတြ (အြန္လိုင္း) မွာ လုပ္ေပးတာရွိရင္ သိပ္ေကာင္းမွာဘဲ။ အသံေရာ၊ ရုပ္ပါ အလြယ္နဲ႔ ရေနတာဘဲ။
စိတ္က်ေရာဂါဆိုတာ က်ား-မ မေရြး ျဖစ္တယ္။ အမ်ိဳးသမီးေတြမွာ အျဖစ္မ်ားတယ္။ တေယာက္ျဖစ္တာနဲ႔ ေနာက္တေယာက္ ျဖစ္တာ တူခ်င္မွ တူမယ္။ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာနဲ႔ ရုပ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ေဝဒနာလကၡဏာေတြလို႔ ခြဲျခားႏိုင္တယ္။ ျဖစ္ေနခ်ိန္မွာ စိတ္ဓာတ္ ညွိဳးငယ္ က်ဆင္းေနမယ္။ မနက္ပိုင္းမွာ ပိုသိသာတယ္။ စိတ္ရႊင္လန္းမႈ မရွိဘူး။ သြားလာလႈပ္ရွားတာ စကားအေျပာအဆိုမွာလည္း နည္းမယ္၊ ေလးလံမယ္၊ ေႏွးေကြးမယ္။ ကိုယ့္အလုပ္၊ မိသားစု၊ ပတ္ဝန္းက်င္ အေပၚမွာလဲ စိတ္ဝင္းစားမႈေတြ နည္းသြားမယ္။ လိင္ကိစၥမွာပါ စိတ္ဝင္စားမႈ ေလ်ာ့နည္းေနမယ္။ တခါတေလ စိတ္တုိ လြယ္တယ္။ စိုးရိမ္စိတ္ေတြ လြန္ကဲေနမယ္။ ဂနာမၿငိမ္ျဖစ္ေနမယ္။ တခါတေလ မ်က္ရည္ျဖိဳငိျဖိဳင္က်ျပီး ငိုေၾကြးေနမယ္။ ကိုယ့္ကိုယ္ကို အျပစ္ရွိ္သူလို႔ ထင္ျမင္ ေျပာဆိုေနမယ္။ သူျပဳမႈမိခဲ့တာေတြအေပၚ စားျမံဳ႕ျပန္ေနၿပီး လိုအပ္တာထက္ပိုျပီး အျပစ္ကို ပံုႀကီးခ်ဲ႕ ေတြးထင္ ေျပာဆိုမယ္။ တန္ဖိုးမရိွတဲ့လူ၊ အကူအညီမဲ့တဲ့လူ၊ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ ကင္းမဲ့ေနသူအျဖစ္လည္း ယူဆေနမယ္။ ကိုယ့္ဘဝအေပၚ အဆိုးျမင္တဲ့ ခံယူခ်က္ေတြလည္း ျဖစ္ေပၚေနမယ္။ လုပ္ခ်င္ ကိုင္ခ်င္စိတ္ေတြလည္း ကုန္ခန္းေနမယ္။ အာရံုစူးစိုက္ႏိုင္စြမ္းလည္း က်ဆင္းေနမယ္။ မမွတ္သားႏိုင္ဘဲ ျဖစ္ေနမယ္။ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်ဘို႔ မဝ့ံမရဲ ခက္ခဲေနတတ္ၿပီး အေသးအဖြဲကိစၥေတာင္မွ ခ်ီတံုခ်တံု ျဖစ္ေနမယ္။ ဘဝရဲ႕ အရသာေတြ၊ သာယာမႈေတြ ေပ်ာက္ဆံုးေနသလို ခံစားေနရမယ္။
စိတ္ဓါတ္က်ေနတာကို မကုသရင္ Panic attacks ထိန္းမႏိုင္သိမ္းမရျဖစ္တာ၊ Anxiety disorder စိုးရိမ္စိတ္လြန္ကဲတာ၊ Bipolar situation စိတ္ႏွစ္ခြအေျခအေန ဆိုတာေတြ ဆက္ျဖစ္လာတတ္တယ္။ ထိန္းမရခ်ိန္မ်ိဳး ေရာက္လာရင္ ေဆးရံုတက္ျပီး၊ အထူးကုသမႈ လုပ္ရမယ္။ ကုသနည္း ၃ မ်ိဳးရွိတယ္။ (၁) Psychotherapy စိတ္ကို စိတ္နဲ႔ကုတာ အေကာင္းဆံုးျဖစ္တယ္။ (၂) Medication ေဆးနဲ႔ ကုနည္းရွိတယ္။ (၃) Electroconvulsive therapy လွ်ပ္စစ္နည္းက ေနာက္ဆံုးနည္းျဖစ္တယ္။
Antidepressants စိတ္က်ေရာဂါေဆးေတြကေတာ့ -
• Tricyclic = Amitriptyline (Elavil), Imipramine (Tofranil), Nortriptyline (Pamelor)
• SSRIs or serotonin boosters = Fluoxetine (Prozac), Paroxetine (Paxil), and Sertraline (Zoloft) နဲ႔
• Monoamine oxidase inhibitors = Phenelzine (Nardil), Tranylcypromine (Parnate) ေတြျဖစ္တယ္။
Psychotherapy နည္းကို တေယာက္ခ်င္းျဖစ္ျဖစ္ အုပ္စုလိုက္ျဖစ္ျဖစ္ လုပ္တယ္။ ဆရာေတြကလဲ အမ်ိဳးမ်ိဳးရွိတယ္။ Psychotherapists စိတ္ကုဆရာဝန္၊ Psychiatrists စိတ္ပညာအထူးကုဆရာဝန္၊ Psychologists စိတ္ပညာရွင္၊ Clinical social workers က်န္းမာေရး-လူမႈေရးရာ ကြ်မ္းက်င္သူ၊ Counselors (ေကာင္ဆယ္လာ) နဲ႔ Psychiatric nurses စိတ္အတူးျပဳ သူနာျပဳေတြ ျဖစ္တယ္။
“စိတ္အေျခအေနေတြ” ဆိုတာ “ျဖစ္လာတာ” ေရာ၊ “ေက်ာ္လႊားႏိုင္တာ” ပါ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္က အစပ်ိဳးတာေတြ ျဖစ္တယ္။ တခါတေလ အဲလိုလုပ္မရတတ္ၾကဘူး။ ေဝဒနာခံစားေနသူလဲ ေကာင္းေနတံုးက ကိုယ့္ေလာဘ၊ ကိုယ့္ေဒါသကို ထိန္ခ်ဳပ္ ႏိုင္စြမ္း ရွိခဲ့သူပါဘဲ။ ကုသရင္လဲ ျပန္ေကာင္းလာအံုးမွာဘဲ။
၁။ ကိုယ့္ကိုယ္ကိုေရာ သူမ်ားကိုပါ စိတ္ထဲကို၌က အျပစ္မတင္မိေအာင္ ၾကိဳးစားပါ။
၂။ ကိုယ့္ေရာဂါအေၾကာင္း ေျပာသင့္သူေတြကို ထုတ္ေဖာ္ေျပာပါ။
၃။ မူးယစ္ေဆးဝါးနဲ႔ အရက္ကို ေရွာင္ပါ။ ေလ့က်င့္ခန္း လုပ္ပါ။ ေကာင္းေကာင္းစားပါ။ ေကာင္းေကာင္းအိပ္ပါ။
၄။ အလုပ္တာဝန္ မပိပါေစနဲ႔။
၅။ အေရးႀကီးတဲ့ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြကို မလုပ္ပါနဲ႔အံုး။
အဲ ႕႕႕ “စနစ္တက် ေဆးကုသမယ္” လို႔ေတာ့ ဆံုးျဖတ္လိုက္ပါ။ “ငါ ေပ်ာက္ရမယ္လို႔” လဲ ယံုၾကည္စိတ္ ထားပါေလ။ ေလာကၾကီးမွာ သာယာေနတာကို ခံစားလိုက္ပါ။ ဘုရားအေလာင္း၊ ရဟႏၲာေလာင္း မဟုတ္သူတိုင္း ေလာကရဲ႕ သာယာဖြယ္ကို ရွာေဖြျပီး၊ က်င္လည္ေနၾကပါတယ္။ အျပစ္လြတ္တဲ့ သာယာမႈေတြ တေလွၾကီး ရွိပါတယ္။
Dr. တင္ေဆြ